Σκοπός των δράσεων μας ήταν η ενεργοποίηση και η συμμετοχή των πολιτών της Θεσσαλονίκης σε δράσεις περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης. Μέσα σε μια παρατεταμένη υγειονομική κρίση, όπου η έννοια της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά περιορίστηκε και το φάσμα της περιβαλλοντικής κρίσης να είναι περισσότερο ορατό από ποτέ, σχεδιάσαμε δράσεις οι οποίες συνέλαβαν στα εξής: Στην ψυχική υγεία των πολιτών η οποία προέκυψε μετά από την αναγκαία κοινωνική αποστασιοποίηση που βιώσανε όσο και στην ενεργοποίηση των πολιτών αναφορικά με την προστασία του περιβάλλοντος. Οι δράσεις πρόσφεραν πολλαπλά οφέλη στους ωφελούμενους για την βελτίωση της ποιότητας ζωής τους σε ένα αστικό κέντρο και διακρίνονται σε τρεις κλίμακες.
Κλίμακα Κοινότητας
Τα τελευταία τέσσερα χρόνια, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο παρατηρείται η δημιουργία νέων περιβαλλοντικών κινημάτων τα οποία προτάσσουν συλλογικά αιτήματα για την ενίσχυση της βιωσιμότητας του πλανήτη, καλώντας τις κυβερνήσεις (σε όλες τις κλίμακες: τοπική, εθνική, ομοσπονδιακή, κλπ) να λάβουν άμεσα μέτρα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και τον μετριασμό των επιπτώσεων που προκαλούνται από ανθρωπογενείς παράγοντες. Στη Θεσσαλονίκη, μια πόλη με εξαιρετικά μεγάλες ανάγκες σε πράσινο (2,7 τ.μ. πρασίνου ανά κάτοικο) και ελάχιστη κινητοποίηση των τοπικών θεσμών για το παραπάνω πλαίσιο, από το 2019 έχουν κάνει την εμφάνισή τους αντίστοιχες κινηματικές-πρωτοβουλιακές προσπάθειες, χωρίς ωστόσο να προτάσσουν διαφορετικά χαρακτηριστικά οργάνωσης ή/και υποστήριξης των μελών τους από τα υπάρχοντα παραδοσιακά κινήματα του ελλαδικού χώρου. Το 2020 η περιβαλλοντική οργάνωση Μαμαγαία (τότε ακόμη ως πρωτοβουλία “Κοινά υπό Κατοίκηση”), επιθυμώντας να ξεκινήσει μια συζήτηση για την εναλλακτική λειτουργία των συγκεκριμένων κινημάτων, δημιούργησε την Πράσινη Κοινότητα, προσεγγίζοντας νέες οργανωτικές μορφές συγκριτικά με τη συνηθισμένη δομή των bottom-up κινημάτων, εισάγοντας στη λειτουργία και τη δομή της μεθοδολογικά εργαλεία που εστιάζουν στην εκπαίδευση και τη συναισθηματική ενδυνάμωση των ατόμων που την απαρτίζουν, ώστε να ενισχύεται η συλλογική συνεργασία μεταξύ των μελών της. Η πρώτη μέθοδος που εφαρμόστηκε είναι η Παρεμβαίνουσα Μη Κατευθυντικότητα NDI (Non Directivite Intervenante). Πρόκειται για μία παιδαγωγική διαδικασία εμψύχωσης ομάδων, συμβουλευτικής και ψυχοθεραπείας, που στο σύνολό της συνιστά φιλοσοφία ζωής και βασίζεται στη δύναμη των βιωμάτων, των συγκινήσεων και των επιθυμιών, όπως και στον σεβασμό της αυτονομίας και της ελευθερίας του κάθε ατόμου ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, προσωπικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών και ιδιαιτεροτήτων, μέσα σε σχέσεις επικοινωνίας, προσωπικής εμπλοκής, συνάντησης και αλληλοεπιρροής. Αποτελεί μέθοδο ανάπτυξης και εμπλουτισμού του ψυχικού κόσμου σε όλους τους τομείς και υποστηρίζει τη σημασία του ψυχολογικού παράγοντα σε συσχετισμό με τον κοινωνικό, για τη διαμόρφωση και τη λειτουργία τόσο του ενός όσο και του άλλου. Καθόλη τη διάρκεια του έτους, η Κοινότητα αρίθμησε περισσότερα από 60 μέλη τα οποία συμμετείχαν εβδομαδιαία σε συμμετοχικές, πολιτιστικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές δράσεις. Το τρίπτυχο “Εμψύχωση NDI - Περιβαλλοντική Εκπαίδευση - Δράσεις στον Δημόσιο Χώρο” αποτέλεσε τη βάση της πρώτης περιόδου λειτουργίας της. Ενδεικτικά πραγματοποιήθηκαν 19 συνεδρίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης των μελών της, 11 ανοιχτά περιβαλλοντικά σεμινάρια και 7 project-δράσεις στον δημόσιο χώρο (μεταξύ άλλων το βραβευμένο σε εθνικό και βαλκανικό διαγωνισμό project με τίτλο “Μέρες Πράσινου Σχολείου/ WONDER Schools”, δενδροφυτεύσεις, καθαρισμοί κ.α.).
Η Κοινότητα απαρτίζεται από μέλη διαφόρων ηλικιών, φύλων, ενδιαφερόντων και επαγγελματικών κατευθύνσεων όπως: η μηχανική, οι επιστήμες περιβάλλοντος, οι τέχνες και ο πολιτισμός, η παιδαγωγική, κ.α. Λειτουργεί μέχρι και σήμερα ως ένας πράσινος “επιταχυντής” (incubator) παραγωγής και υποστήριξης καινοτόμων ιδεών και project, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής στην πόλη, την ενίσχυση της συμμετοχικής διακυβέρνησης, της έννοιας των αστικών κοινών (περιβαλλοντικοί και κοινωνικοί πόροι), της ενεργούς πολιτειότητας, της καλλιέργειας φιλοπεριβαλλοντικής κουλτούρας και ενίσχυσης της περιβαλλοντικής βιωματικής εκπαίδευσης. Τον Νοέμβριο του 2020, στο πλαίσιο της δεύτερης καραντίνας που επιβλήθηκε στην Ελλάδα λόγω της πανδημίας του covid-19 και της επιθυμίας των μελών της Πράσινης Κοινότητας για δράση, “γεννήθηκε” το δεντρί project. Το συγκεκριμένο έργο αποτελεί μια bottom-up δράση ευαισθητοποίησης για την ενίσχυση του αστικού πρασίνου, η οποία προτάσσει την έννοια των ανοικτών δεδομένων, τη συμμετοχική διακυβέρνηση και τη διαμόρφωση του αστικού χώρου από και για τους πολίτες με στόχο τη βελτίωση της σχέσης πολιτών και τοπικής αυτοδιοίκησης με τα πράσινα αστικά ζητήματα.
Κλίμακα Γειτονιάς
Το διάστημα Ιουνίου-Σεπτεμβρίου, διοργανώθηκαν, αρχικά, δύο συμμετοχικά εργαστήρια “Παιχνιδιού Τόπου” στις 5 και 12 Ιουνίου 2021, και μετέπειτα μία γιορτή γειτονιάς στην Πλατεία Ναβαρίνου στις 17 Σεπτεμβρίου. Τα εργαστήρια βασίστηκαν στη φιλοσοφία του placemaking και στη μεθοδολογία που υιοθετήθηκε από το Project for Public Spaces [PPS] - μια μη κερδοσκοπική οργάνωση από την Νέα Υόρκη, αφιερωμένη στη δημιουργία και διατήρηση δημόσιων χώρων γύρω από τους οποίους “χτίζονται” κοινότητες. Τα εργαστήρια αυτά είχαν ως στόχο την ενεργοποίηση κατοίκων, φορέων και επιχειρήσεων της περιοχής για την από κοινού αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης της Πλατείας και την εξαγωγή προτάσεων σε βραχυπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο ορίζοντα για τον μετασχηματισμό και την αναβάθμιση του δημόσιου χώρου της. Συνολικά συμμετείχαν 26 άτομα μεταξύ των οποίων εκπρόσωποι του Δήμου, τοπικών φορέων και οργανώσεων, κάτοικοι, καταστηματάρχες, φοιτητές και φοιτήτριες. Οι συμμετέχοντες, αφού πρώτα αξιολόγησαν τον δημόσιο χώρο της Πλατείας, μέσω ειδικών ερωτηματολογίων, συνεντεύξεων και εμπειρικών παρατηρήσεων, κατέθεσαν μία ποικιλία ιδεών που αφορούν στη βελτίωση της εικόνας της. Τα δεδομένα των εργαστηρίων αξιοποιήθηκαν για τη δημιουργία μελέτης η οποία έγινε δωρεά στον Δήμο Θεσσαλονίκης ώστε να ενσωματώσει τα αποτελέσματα αυτής στην επικείμενη ανάπλαση της ευρύτερης γειτονιάς που ετοιμάζεται στο πλαίσιο του “Ανοικτού Κέντρου Εμπορίου” για την πλατεία Ναυαρίνου.
Tι είναι το placemaking ή αλλιώς ‘διαμόρφωση ενός τόπου’;
Το placemaking είναι μια πολύπλευρη προσέγγιση που αφορά στον σχεδιασμό, διαμόρφωση και διαχείριση του δημόσιου χώρου. Ουσιαστικά αποτελεί μία διαδικασία συν-δημιουργίας που επικεντρώνεται στην ανθρώπινη εμπειρία και στο πώς οι άνθρωποι τον χρησιμοποιούν. Θέτοντας την κοινότητα στο επίκεντρο του αστικού σχεδιασμού, επιχειρεί να κατανοήσει τις επιθυμίες και τις ανάγκες της, με σκοπό να προτείνει αποτελεσματικές λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει. Ως φιλοσοφία έχει στόχο να εμπνεύσει τους ανθρώπους να επαναπροσδιορίσουν συλλογικά τους δημόσιους χώρους που χρησιμοποιούν σε καθημερινή βάση. Δημιουργεί νέες χρήσεις για την ενίσχυση της αστικής εμπειρίας στην κλίμακα των πεζών και καινούργιες συνήθειες για τους κατοίκους μιας γειτονιάς. Βασίζεται στην προσέγγιση «Ελαφρύτερα, Γρηγορότερα, Φθηνότερα» (Lighter, Quicker, Cheaper). Με άλλα λόγια, μέσα από οικονομικές, ανθρωποκεντρικές και βραχυπρόθεσμες παρεμβάσεις “διευκολύνει τα δημιουργικά πρότυπα χρήσης του δημόσιου χώρου, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στις φυσικές, πολιτιστικές και κοινωνικές ταυτότητες που ορίζουν έναν τόπο, υποστηρίζοντας τη συνεχιζόμενη εξέλιξή του” (Project for Public Spaces, 2016:2). Έτσι, αξιοποιώντας τα ήδη υπάρχοντα περιουσιακά στοιχεία ενός τόπου, την έμπνευση και τις δυνατότητες της τοπικής κοινότητας, προσκαλεί σε μια ποικιλία δημιουργικών δράσεων. Ένα ακόμα βασικό στοιχείο του placemaking είναι ότι προσπαθεί να φέρει σε επαφή τα μέλη μιας κοινότητας με τους λεγόμενους “ειδικούς”, όπως για παράδειγμα αρχιτέκτονες, πολεοδόμους, καλλιτέχνες, εκπαιδευτικούς, υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και μέλη της τοπικής αυτοδιοίκησης. Απώτερος στόχος είναι να δημιουργηθούν κόμβοι οικονομικής, κοινωνικής, πολιτιστικής και περιβαλλοντικής δραστηριότητας και κοινότητες συμπερίληψης. Τέλος, το placemaking μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη μείωση των οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων της οικονομικής, περιβαλλοντικής και υγειονομικής κρίσης, συμβάλλοντας στη δημιουργία βιώσιμων και πράσινων πόλεων, με ποιοτικούς δημόσιους χώρους που προάγουν την υγεία, την ευτυχία και την ευημερία όλων των ανθρώπων.
Κλίμακα Πόλης
Το δεντρί project είναι ένα από τα δύο έργα που σχεδίασαν και υλοποιούν τα μέλη της Πράσινης Κοινότητας με την καθοδήγηση της Περιβαλλοντικής Οργάνωσης Μαμαγαία. Η δημιουργία του προέκυψε μέσα από εργαστήρια συμμετοχικού σχεδιασμού τον Νοέμβριο του 2020, κατά τη διάρκεια της δεύτερης καραντίνας (covid-19) στην Ελλάδα. Αποτελεί μία περιβαλλοντική δράση ευαισθητοποίησης για την ενίσχυση του αστικού πρασίνου στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για ένα συλλογικό εγχείρημα κινητοποίησης πολιτών με τελικό σκοπό την ενδυνάμωση του αστικού πρασίνου, μέσα από τη χαρτογράφηση κενών δενδροδόχων και τη φύτευση νέων δέντρων.
Για την εξυπηρέτηση αυτού του σκοπού, η Πράσινη Κοινότητα δημιούργησε μια “αναλογική διαδικασία” (βλ. παρακάτω), ένα ερωτηματολόγιο καταγραφής κενών δενδροδόχων, για τη συν-διαμόρφωση ενός χάρτη (μέσω του my Google Maps) στα διοικητικά όρια του Δήμου Θεσσαλονίκης. Το χαρτογραφικό έργο απεικονίζει δεδομένα “πρασίνου” (κομμένα δέντρα και άδειες δενδροδόχους), καταγεγραμμένα από τους πολίτες (φωτογραφίες, τοποθεσία, χαρακτηριστικά κατάστασης δενδροδόχου και περιβάλλοντα χώρου). Μέσω της ενεργούς συμμετοχής η πόλη χαρτογραφήθηκε, συγκεκριμενοποίησε την ανάγκη της για πράσινο και ενίσχυσε το αίτημα για φυτεύσεις νέων δέντρων σε συνεργασία πολιτών με τον Δήμο Θεσσαλονίκης. Μια τέτοια συνεργασία προφανώς εμπεριέχει δυσκολίες, αλλά παράλληλα προσφέρει δεκάδες θετικά στοιχεία, όπως η βελτίωση της σχέσης των πολιτών με την Τοπική Αυτοδιοίκηση (ενίσχυση εμπιστοσύνης), αποτελεί ένα μέσο πολιτικής έκφρασης (κατά την Αριστοτελική προσέγγιση, βλ. “Πολιτικά”) και βελτίωσης της ποιότητας ζωής στην πόλη καθώς ενισχύεται η εθελοντική δραστηριότητα και κατ’ επέκταση το ευ ζειν σε ένα σύγχρονο αστικό περιβάλλον.
Η Μαμαγαία έρχεται να καλύψει την ανάγκη, ειδικά στη (μετά)covid εποχή, για επαναπροσδιορισμό και επανάχρηση των κοινόχρηστων ανοιχτών χώρων, για την εφαρμογή και τον συνδυασμό βιοκλιματικών παρεμβάσεων και συμμετοχικού σχεδιασμού και για την περιβαλλοντική εκπαίδευση των πολιτών. Το δεντρί επιθυμεί να ευαισθητοποιήσει και κινητοποιήσει τον πολίτη για το πράσινο, και παράλληλα να δημιουργήσει τόπους και αναμνήσεις, μια κληρονομιά σημαίνουσας αξίας, τόσο για το περιβάλλον όσο και για τον πολιτισμό της πόλης.
Το γεγονός ότι χρησιμοποιήθηκαν νέες τεχνολογίες ( π.χ. ηλεκτρονικές πλατφορμες) σε συνδυασμό με το γεγονός ότι πρέπει οι δράσεις να υλοποιηθούν στο φυσικό χώρο και όχι εξ ολοκλήρου διαδικτυακά αποτέλεσε ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των δράσεων και τα οποία θεωρήθηκαν καινοτόμα από τους ίδιους τους κατοίκους.